De wetenschap achter een ‘ongemakkelijke stilte’

Auteur: Britt Hippert

Die ongemakkelijke momenten wanneer er een lange pauze valt in een gesprek; we kennen ze allemaal. Misschien heb je een verkeerde opmerking gemaakt. Misschien ligt het (bij een online- of telefoongesprek) aan technische problemen. Hoe dan ook, het is wetenschappelijk bewezen dat deze ongemakkelijke stiltes letterlijk ondraaglijk kunnen voelen. Dit gebeurt volgens onderzoekers van de Rijksuniversiteit Groningen na ongeveer vier seconden[1]. Terwijl die seconden in stilte wegtikken neemt de onzekerheid toe. “Heb ik iets verkeerds gezegd? Haat deze persoon mij?”

Angstiger

De onderzoekers keken in twee experimenten naar de reacties van deelnemers op ongemakkelijke stiltes. In het eerste experiment lazen meer dan honderd studenten een verhaal waarin stond dat iemand een ongevoelige opmerking maakte. In de ene versie van het verhaal, gelezen door de helft van de studenten, werd de opmerking gevolgd door een duidelijke stilte. In de andere versie van het verhaal, gelezen door de andere helft van de studenten, verliep het gesprek na de opmerking vloeiend. De studenten werd gevraagd zich in te beelden als de persoon die de faux pas maakte. Ze gaven aan zich angstiger, afgewezen en minder zelfverzekerd te voelen in het scenario met de ongemakkelijke stilte, vergeleken met het scenario waarin de gespreksflow niet onderbroken werd.

Seks

In het tweede experiment keken deelnemers naar video’s die qua scenario op het vorige experiment leken. Deze keer vond de twijfelachtige opmerking plaats in een gesprek over relaties en ging het over seks tussen studenten en hoogleraren. In de ene versie werd de opmerking gevolg door een stilte van vier seconden; in de andere versie vloeide het gesprek na de opmerking door. Studenten die naar de versie keken mét de onderbreking, gaven aan meer gevoelens van afwijzing te ervaren en een lagere eigenwaarde.

Evolutie

De onderzoekers concluderen dat een goede conversational flow – het gesprek loopt lekker – gelinkt is aan positieve emoties en een verhoogd gevoel van saamhorigheid, eigenwaarde, sociale validatie en consensus¹. Als die flow onderbroken wordt door een korte stilte, ontstaan er gevoelens van afwijzing en andere negatieve emoties, zoals je onbekwaam en buitengesloten voelen. Volgens de onderzoekers is onze gevoeligheid voor signalen van afwijzing en uitsluiting te linken aan onze evolutionaire geschiedenis, waarin het uitgesloten worden van een groep letterlijk het verschil tussen leven en dood kon betekenen.

Flow

Waarom is conversational flow zo belangrijk om een gevoel van wederkerigheid te creëren? Mogelijk zorgt een vloeiend gesprek voor positieve gevoelens tussen groepsleden, die elkaar aardiger vinden als ze het idee hebben dat ze op dezelfde golflengte communiceren[2]. Als je een vloeiend gesprek voert met iemand anders, ervaar je dat als positief, want het kost je geen moeite. Dat draagt ook bij een sterker gevoel van verbinding met de groep als geheel.

Groepsnormen

Daarnaast beïnvloedt conversational flow de groepsidentiteit door sociale normen binnen de groep te reguleren. Knuffelen, kussen, knikjes van herkenning: wat wordt er in jouw sociale kring gebruikt om elkaar te groeten? Als jij van de knuffels bent en de rest van de groep niet, stop je al snel met knuffelbegroetingen. Hetzelfde geldt voor het gebruiken van scheldwoorden en andere sociale normen.

Gebaren, woordkeuze en andere elementen van communicatie signaleren ook de statushiërarchie binnen de groep. Als jij nieuw bent in een groep of van een lagere status dan de andere groepsleden, ben je minder geneigd om anderen te onderbreken dan wanneer jij bovenaan de hiërarchie staat.

Ook hoe lang de groep al bij elkaar is, bepaalt of en hoe negatief het ontbreken van conversational flow is. Hoe langer een groep samen is, hoe meer gespreksonderbrekingen er geoorloofd zijn zonder dat individuen in de groep of de groepsidentiteit bedreigd worden. Als jij bijvoorbeeld aan het lunchen bent met de mensen met wie je het langst bevriend bent, maak je er minder gauw een punt van als jij iemand je onderbreekt dan wanneer je onderbroken wordt door de nieuwe vriend van je zus.

(Video)bellen

Ongemakkelijke stiltes kunnen natuurlijk face-to-face plaatsvinden, maar ze komen vaker voor als we met elkaar aan de telefoon hangen. Dan kunnen we namelijk niet de non-verbale signalen, gezichtsuitdrukkingen en lichaamstaal van onze gesprekspartner lezen. Ook tijdens videogesprekken kunnen er ongemakkelijke stiltes vallen en kun je het idee krijgen dat je te snel begon met praten, opnieuw omdat je niet de cues kunt gebruiken die er wel zijn als je fysiek bij elkaar bent.

Neem bijvoorbeeld het online sollicitatiegesprek. De sollicitant kan elke vraag goed beantwoorden, maar alsnog de baan niet krijgen omdat er geen conversational flow was en daardoor geen ‘klik’. Deze flow is essentieel om een ‘close connectie’ te vormen. Je bent eerder geneigd om een sollicitant aan te nemen of op date te gaan met iemand, als het gesprek gemakkelijk en natuurlijk verloopt. En je wijst een sollicitant of potentiële romantische partner eerder af als er iets niet goed voelt aan jullie gesprek en je daardoor geen connectie voelt.

Experiment

De eerdergenoemde onderzoekers deden een experiment om te kijken naar de invloed van vertragingen in online gesprekken op het gevoel van solidariteit[3]. Proefpersonen zaten in hokjes en droegen koptelefoons die verbonden waren met computers. Ze werden gevraagd om vijf minuten over vakanties te kletsen met een toegewezen gesprekspartner. De ene helft van de gesprekken verliep zonder problemen. In de andere helft van de gesprekken werd de flow met opzet onderbroken aan de hand van een audiovertraging. Sommige gespreksparen wisten van deze vertraging af; anderen niet. Nadien vulden de deelnemers een vragenlijst in over hun gevoel van solidariteit. Wat bleek? Deelnemers bij wie het gesprek werd onderbroken ervaarden minder solidariteit. Oók als zij wisten dat er technische problemen waren.

Om te onthouden

Dit laat zien hoe onze dagelijkse interacties gemakkelijk aangetast kunnen raken, zeker nu we elkaar steeds vaker spreken via computers en mobiele telefoontjes met mogelijk haperende signalen. Technologie kan een geweldig hulpmiddel zijn om op afstand te communiceren, maar een gesprek dat via een apparaat plaatsvindt, voldoet niet aan onze verwachtingen als dit niet zonder onderbrekingen of vertragingen gebeurt. Misschien goed om dit in je achterhoofd te houden, tijdens je volgende ongemakkelijke telefoongesprek of videomeeting.

Bronnen

[1] Koudenburg, N., Postmes, T., & Gordijn, E. H. (2011). Disrupting the flow: How brief silences in group conversations affect social needs. Journal of Experimental Social Psychology, 47(2), 512-515.

[2] Koudenburg, N., Postmes, T., & Gordijn, E. H. (2017). Beyond content of conversation: The role of conversational form in the emergence and regulation of social structure. Personality and Social Psychology Review, 21(1), 50-71.

[3] Koudenburg, N., Postmes, T., & Gordijn, E. H. (2013). Conversational Flow Promotes Solidarity. PLoS ONE, 8(11): e78363.