Fight the system én verander gedrag
Auteur: Tom Schooltink
Bij Nieuwe Wending doen we veel opdrachten in het domein van duurzaamheid. Het zijn vooral projecten die als doel hebben mensen in beweging te brengen op het gebied van de warmtetransitie. Beter isoleren staat met stip op nummer 1. Huiseigenaren, verhuurders, mensen met bestaansonzekerheid en een eigen huis; allemaal afzonderlijke doelgroepen die we proberen aan te zetten tot ander gedrag.
Sommige van die campagnes zijn effectiever dan andere. Hoe succesvol we er ook mee zijn, we realiseren ons dat het onderaan de streep minieme speldenprikken blijven. Teun van de Keuken schreef er onlangs over in zijn Volkskrantcolumn, als reactie op de overheidscampagne die ‘Zet ook de knop om’ heet. “(…) Die kleine lieve schattige aanpassingen in ons leven zullen heus wel iets opleveren, maar de overheid moet inderdaad meer doen. Veel meer. Wij zijn niet gek.”
Heeft het zin om gedrag van het individu te veranderen? Of moeten we dat loslaten en ons focussen op het aanpakken van het systeem? Over dat duivelse dilemma werd de afgelopen maanden veel geschreven. Gedragspycholoog Chantal van de Leest publiceerde er over, net als Nina Crox van D&B, eveneens gedragspsycholoog. De bal werd vorig jaar aan het rollen gebracht door twee Amerikaanse gedragspsychologen: George Loewenstein en Nick Chater. Zij trokken het nut van hun beroep om gedrag van mensen te veranderen, publiekelijk in twijfel. Overgewicht en armoede, klimaat en vervuiling: we hebben veel te veel problemen bij het individu neergelegd in plaats van er als overheid een oplossing voor te bedenken. De focus lag veel meer op het ‘I-frame’ – het individu aanzetten tot ander gedrag – en veel minder op het S-frame – het systeem zodanig veranderen, dat er geen ruimte wordt gelaten voor het gedrag waar je juist vanaf wilt. Daarmee dragen gedragswetenschappers onbedoeld bij aan het afleiden van de aandacht op het kernprobleem: het systeem.
Als je er langer over nadenkt, zijn er legio voorbeelden waarbij we het individu opzadelen met het oplossen van een probleem dat door het systeem wordt veroorzaakt. Een Nutri–score op een verpakking moet mensen aanzetten tot gezondere keuzes, maar een suikertax zou juist fabrikanten tot andere keuzes dwingen. We kunnen mensen proberen uit de auto te krijgen, maar de overheid zou ook kunnen stoppen met het verbreden en vergroten van ons wegennetwerk en het openbaar vervoer gratis kunnen maken. En onze collega Niek schreef onlangs in de Stentor al een artikel over honderden verschillende soorten plastic die worden geproduceerd en daarmee het scheiden van kunststofafval een bijna onmogelijke opgave maken. Het zijn problemen waar systeemverandering ons met grote, ferme stappen naar het einddoel kan brengen, tegen een tergend langzaam slakkengangetje als we het van het individu laten afhangen.
En nu? Moeten we het bijltje erbij neer gooien bij Nieuwe Wending? Onze laptops vervangen voor spandoeken? Ons kantoor uit en de straat op? Toegegeven, waar wij de hele dag zo druk mee zijn, is in het licht van de kosmos niet meer dan een ultralicht briesje. Maar ook briesjes hebben effect. Het verschuiven van de sociale norm gaat langzaam. Maar als het omslagpunt eenmaal is bereikt en de kritische massa groot genoeg is, kan het soms ineens hard gaan. Net als onze opvattingen over binnen roken, de autogordel gebruiken op de achterbank of niesen in je elleboog.
Daarnaast werken we bij Nieuwe Wending aan gedrag én kijken we kritisch naar het systeem. Dat doen we volgens de analogie van de olifant, de rijder en het pad. De rijder is ons bewuste brein, dat weloverwogen beslissingen neemt. De olifant ons onbewuste brein, dat ons gedrag vooral stuurt. En het pad is de weg die vrijgemaakt moet worden om ander gedrag gemakkelijk te maken. Zoals het systeem.